Każde dziecko codziennie przeżywa wiele różnych emocji w relacji z otaczającym je światem: w interakcjach z innymi ludźmi, w trakcie wykonywania zadań i obowiązków, doświadczania codziennych sytuacji, a także podczas fantazjowania czy przywoływania różnych zdarzeń z przeszłości.
Czasami są one przyjemne, jak chociażby zadowolenie czy duma, które dziecko odczuwa, osiągając mniejsze i większe sukcesy, zdobywając nowe umiejętności. Innym razem – nieprzyjemne, jak choćby smutek czy złość, które np. towarzyszą dziecku w sytuacjach, w których rodzice nie zgadzają się na spełnienie jego pragnień czy zachcianek.
Negatywne zachowanie
Zdarza się, że emocje, które przeżywa dziecko, wpływają w negatywny sposób na jego zachowanie, również wobec innych ludzi. Dzieje się tak, chociażby wtedy, gdy dziecko, które odczuwa frustrację lub gniew, niszczy swoje zabawki, fizycznie atakuje rodzeństwo lub krzyczy na kolegów.
Podobne sytuacje mają miejsce szczególnie wtedy, gdy nie dysponuje umiejętnościami, które mogą pomóc mu poradzić sobie ze swoimi przeżyciami w konstruktywny sposób.
Zadanie dla rodziców
Jednym z podstawowych zadań rodziców w procesie wychowania jest więc pomaganie dzieciom w rozwinięciu takich umiejętności. Można do tego wykorzystać wiele codziennych sytuacji lub zaplanować wspólną zabawę czy ćwiczenia, takie jak, chociażby te przedstawione poniżej.
Poznanie funkcji emocji
Wiedza o tym, jakie funkcje pełnią poszczególne emocje w naszym życiu, jest bardzo cenna z perspektywy rozwoju psychospołecznego dzieci i młodzieży. Im szybciej dziecko zrozumie, że emocje dostarczają ważnych informacji, tym łatwiej będzie mu w przyszłości korzystać z nich w konstruktywny sposób (więcej o funkcjach przeczytasz w artykule To, co czujemy ma znaczenie – o roli emocji).
Ćwiczenia
Ćwiczenie 1. O CZYM INFORMUJĄ NAS UCZUCIA?
Instrukcja: Osoba, która nie czułaby zarówno przyjemnych, jak i trudnych emocji, byłaby narażona w codziennym życiu na wiele niebezpieczeństw. Np. ktoś, kto nie czułby strachu, stojąc nad przepaścią, mógłby nie zachować odpowiedniej ostrożności i w efekcie – łatwo w nią wpaść. To właśnie uczucia pomagają nam zrozumieć, jakie znaczenie ma dla nas to, co się aktualnie dzieje oraz podpowiadają, w dużej mierze instynktownie, w jaki sposób powinniśmy pokierować naszym zachowaniem, aby jak najlepiej poradzić sobie z wyzwaniem.
Zastanówcie się wspólnie, w jakich sytuacjach najczęściej pojawiają się wymienione poniżej emocje i o czym mogą nas informować? Zapiszcie po jednym przykładzie takiej sytuacji.
Przykład: Zazdrość – najczęściej czujemy ją wtedy, gdy inna osoba posiada coś, co sami chcielibyśmy mieć lub potrafi coś, co też chcielibyśmy umieć. To uczucie może motywować do podejmowania starań o zdobycie np. umiejętności czy rzeczy, których pragniemy.
Przykładowa sytuacja, w której może pojawić się zazdrość: Siostra Asi dostała w prezencie na urodziny lalkę, która się jej bardzo podoba.
O czym informuje zazdrość: Asia pragnie mieć taką samą lalkę; czuje, że musi zrobić coś, co pomoże jej ją zdobyć, np. zaoszczędzić pieniądze z kieszonkowego.
Miejsce na przykłady własne:
Duma
Przykładowa sytuacja, w której może pojawić się uczucie dumy:…
O czym informuje w tej sytuacji duma: …
Smutek
Przykładowa sytuacja, w której może pojawić się uczucie smutku:…
O czym informuje w tej sytuacji smutek:…
Wstyd
Przykładowa sytuacja, w której może pojawić się uczucie wstydu: …
O czym informuje w tej sytuacji strach: …
Złość
Przykładowa sytuacja, w której może pojawić się uczucie złości: …
O czym informuje w tej sytuacji złość:…
Ćwiczenie 2. ROZPOZNAWANIE, CO CZUJĄ INNI LUDZIE
Innym sposobem na rozwijanie u dziecka umiejętności rozpoznawania emocji, dostrzegania ich zewnętrznych przejawów oraz korzystania z informacji w nich zawartych jest rozmawianie z dzieckiem na temat zachowań i związanych z nimi przeżyć czy intencji innych ludzi lub fikcyjnych bohaterów. W tym celu rodzic może wykorzystać każdą sytuację społeczną lub kulturalną, w jakiej uczestniczy wspólnie z dzieckiem (np. spotkanie rodzinne, wizyta w teatrze lub kinie, wspólna lektura itp.).
Instrukcja: Obejrzyj z dzieckiem jego ulubiony film animowany. W trakcie wspólnego seansu staraj się nazywać emocje, które w różnych momentach przeżywają główni bohaterowie. Nie zapominaj również o komentowaniu powodów, które wpływają na przeżycia postaci.
Przykładowy komunikat: Widziałaś córeczko, jak Fryzio zmarszczył czoło i zacisną pięści? Chyba strasznie się zezłościł na Lipkę, bo bez pytania przeczytała jego liścik do Elki.
Gdy film się skończy, porozmawiaj z dzieckiem o wybranych fragmentach. Zapytaj, w których momentach, zdaniem dziecka, główny bohater przeżywał przyjemne, a w których trudne uczucia. Porozmawiaj o tym, co wpłynęło na przeżycia bohatera. Pamiętaj jednocześnie, żeby starać się nie oceniać i nie negować wypowiedzi dziecka. Jeżeli się z nim nie zgadzasz, możesz np. powiedzieć: To ciekawe, co mówisz. Ja z kolei pomyślałam, że Fryzio bał się, że Elka nie będzie go lubiła i nie będzie chciała się z nim bawić, jeżeli zaprzyjaźni się z Lipką. Wydaje mi się, że dlatego był dla Lipki niemiły.
Ćwiczenie 3. ROZPOZNAWANIE WŁASNYCH EMOCJI
Kiedy dziecko rozumie już, w jakich sytuacjach ludzie zazwyczaj czują poszczególne emocje i jakie pełnią one funkcje w codziennym życiu, potrzebuje pomocy w tym, aby nauczyć się rozpoznawać i nazywać własne przeżycia.Podstawowym narzędziem, które powinien na co dzień wykorzystywać rodzic, aby pomóc w tym dziecku jest technika odzwierciedlania uczuć.
Instrukcja: Porozmawiaj wspólnie z dzieckiem o tym, w jakich sytuacjach w przeciągu ostatniego dnia lub tygodnia czuło: radość, niepokój, gniew i przykrość. Możecie w tym celu uzupełnić poniższe zdania. Ćwiczenie może przerodzić się we wspólną zabawę, jeżeli zdecydujesz się dokończyć komunikaty wspólnie z dzieckiem i podzielisz się własnymi doświadczeniami. Ważne jest przy tym, aby były one wiarygodne, ale nie naruszały poczucia bezpieczeństwa dziecka (nie dotyczyły np. trudności w relacji z partnerem, zdrowia itp.).
Zdania do uzupełnienia:
Ucieszyło mnie, kiedy …
Zaniepokoiłem/zaniepokoiłam się, gdy …
Poczułem/poczułam wściekłość, kiedy …
Zrobiło mi się przykro, gdy …
Następnie zastanówcie się, dlaczego w danej sytuacji pojawiły się w dziecku/w Tobie te, a nie inne emocje. W przyszłości, gdy dziecko nauczy się już lepiej identyfikować i określać swoje emocje, możecie porozmawiać również o tym, w jaki sposób mogłoby lepiej czy inaczej poradzić sobie w danej sytuacji, uwzględniając przeżywane przez siebie uczucia.
Przykład: Dziecko czuło smutek w sytuacji, w której kolega z klasy pobrudził jego piórnik farbami. W takiej sytuacji dziecko mogłoby np. powiedzieć koledze: Jest mi przykro, że pobrudziłeś mój piórnik. Chcę, żebyś go wyczyścił.
Ćwiczenie 4. POSZUKIWANIE KONSTRUKTYWNYCH ROZWIĄZAŃ
Poza umiejętnością rozpoznawania tego, co aktualnie czujemy i co wpłynęło na nasze samopoczucie, konstruktywne radzenie sobie z emocjami wiąże się z umiejętnością zwracania się do innych ludzi z prośbą o wsparcie i pomoc oraz poszukiwania rozwiązań pomocnych w trudnych sytuacjach.
Instrukcja: Zastanów się wspólnie z dzieckiem, w jaki sposób można konstruktywnie poradzić sobie z trudnymi emocjami, takimi jak smutek, zazdrość, niepokój czy gniew. Uruchomcie swoją wyobraźnię i spróbujcie wymyślić na to jak najwięcej sposobów. Pamiętajcie, że nie mogą one być krzywdzące zarówno dla samego dziecka, jak i dla innych osób lub zwierząt i nie mogą prowadzić do zniszczenia należących do niego, lub innych rzeczy. Następnie możesz poprosić dziecko, aby zakreśliło te spośród sposobów, które chciałoby wypróbować w przyszłości.
Przykładowe sposoby na smutek: rozmowa z przyjacielem lub bliskim dorosłym, przytulenie się do kogoś bliskiego, słuchanie muzyki, czytanie książki, kąpiel, wypłakanie się.
Własne sposoby na:
Smutek: …
Zazdrość: …
Niepokój: …
Gniew: …
Artykuł opracowano w ramach Narodowego Programu Zdrowia 2016-2020 na zlecenie PARPA
