Przemoc względem dziecka a jego rozwój

„Kiedy śmieje się dziecko, śmieje się cały świat”. Te słowa wypowiedziane przez Janusza Korczak, lekarza, pedagoga, działacza społecznego, a przede wszystkim obrońcę dzieci inspirowały i nadal inspirują do bycia jak najlepszym rodzicem czy wychowawcą. Jednak świat małego, bezbronnego dziecka, nie zawsze jest wypełniony uśmiechem, zabawą i beztroską. I chociaż nie ma naszej zgody na stosowanie przemocy względem dzieci, to jednak są rodziny i placówki opiekuńczo – wychowawcze, gdzie przemoc ta nadal ma miejsce. Niestety, jak wskazują wyniki badań psychologicznych, każdy rodzaj przemocy względem dziecka zostawia trwały ślad, tak jego w psychice, jak i w mózgu.

Formy przemocy

W odniesieniu do dzieci, wyróżnia się cztery rodzaje przemocy: przemoc fizyczną, psychiczną, wykorzystywanie seksualne i zaniedbywanie.

• Przemoc fizyczna, inaczej maltretowanie definiuje się jako każde działanie lub serię czynów rodzica lub opiekuna, które powodują krzywdę, potencjalną krzywdę lub groźbę krzywdy dziecka. Krzywda zadawana jest na różne sposoby, w tym uderzenie ręką, kijem, paskiem lub innymi przedmiotami, często prowadząc do wystąpienia krwawienia u dziecka. Szczególnie okrutnymi sposobami krzywdzenia dzieci są kopanie, rzucanie, przypalanie papierosami, kłucie igłami, a nawet podtapianie i duszenie.
• Przemoc emocjonalna, to celowa izolacja dziecka od rodziny, rówieśników i otoczenia, a także jego terroryzowanie lub ignorowanie. Ten rodzaj przemocy często wynika z przemocy fizycznej, gdy rodzic chce ukryć np. skutki pobicia dziecka. Za przemoc emocjonalną uznaje się także sytuację, gdy dziecko jest świadkiem przemocy domowej.
• Przemocą seksualną jest jakikolwiek akt seksualny z dzieckiem, dokonywany przez osoby dorosłe lub starsze dziecko, w tym stosunek płciowy, próba stosunku, kontakt oralno-genitalny, pieszczoty genitaliów bezpośrednio lub przez ubranie. Przemocą seksualną jest także ekspozycja dzieci na nieodpowiednie treści np. filmy obrazujące aktywność seksualną lub pornografię oraz wykorzystywanie dziecka do prostytucji lub pornografii.
• Zaniedbanie to sytuacja, gdy rodzic lub opiekun nie zapewnienia podstawowych potrzeb dziecka, a więc potrzeb żywieniowych i poczucia bezpieczeństwa. Rodzic zaniedbujący dziecko nie dba o jego zdrowie np. nie przestrzega wizyt lekarskich, terminów szczepień. Rodzic zaniedbujący nie ma także nadzoru wychowawczego nad dzieckiem tj. nie interesuje się jego wynikami w nauce, obecnością w szkole, nie zapewnia mu materiałów koniecznych do edukacji. Co więcej, w przypadku zaniedbania, rodzic zezwala na używanie narkotyków lub alkoholu przez dziecko.

Skutki przemocy

Doświadczenie przemocy ma wiele negatywnych konsekwencji dla dziecka – zaburza jego rozwój umysłowy, emocjonalny i społeczny, a skutki doświadczanej traumy mogą trwać latami. Wśród zaburzeń wymienia się zaburzenia behawioralne, zaburzenia poznawcze i zaburzenia emocjonalne.

Zaburzenia behawioralne

Przemoc wobec dzieci, w pierwszych latach ich życia prowadzi do wystąpienia różnych zaburzeń behawioralnych. I tak, jedna grupa dzieci może przejawiać zachowania „do wnętrza”¹, np. dzieci te będą się alienować się od otoczenia, nie będą dążyć do kontaktów – nawet z rówieśnikami. Zwykle cechuje je niska odporność na stres, wysoki poziom lęku oraz niestabilność emocjonalna. W rozwoju dziecka może wystąpić depresja, skłonności samobójcze, samookaleczenia a nawet utrata pamięci. Druga grupa dzieci, to te przejawiające zachowania „na zewnątrz”², takie jak kłamstwa, kradzieże, rozboje, nierzadko z użyciem niebezpiecznych przedmiotów jak noże czy kawałki szkła. Dzieci z tej grupy cechuje słaba kontrola impulsów, nadużywanie substancji psychoaktywnych, często wchodzą one w konflikt z prawem.

Zaburzenia poznawcze

Jak wskazują badania psychologiczne, wykorzystywanie dzieci i stres we wczesnym okresie ich życia, prowadzi do zaburzenia rozwoju poznawczego (Pechtel i Pizzagalli, 2010). Dzieci te cechuje niski iloraz inteligencji (IQ) oraz deficyty w zakresie języka, pamięci operacyjnej, uwagi, co przekłada się na słabe wyniki w nauce. I tak, problemy w nauce zaobserwowano u dzieci, które doświadczyły zaniedbania (Kendall-Tackett i Eckenrode, 1996) lub wczesnej instytucjonalizacji (Loman i in., 2009), a także u osób dorosłych z udokumentowaną historią wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie (Majer i in., 2010).

Co istotne, badacze podkreślają, że im większe nasilenie przemocy, tym słabsze funkcjonowanie poznawcze dzieci i dorosłych, którzy tej przemocy doświadczyli.

Zaburzenia emocjonalne

Niepokojących wyników dostarczają także badania procesów emocjonalnych u maltretowanych dzieci. Wykazano, że dzieci te przejawiają trudności w prawidłowym rozpoznawaniu i rozróżnianiu emocji zawartych w twarzach (Pollak i in., 2000). Innymi słowy, dziecko, które widzi zdjęcie uśmiechniętej twarzy dostrzega w niej złość, strach czy ból. W przypadku niejednoznacznie wyrażonych emocji, dzieci krzywdzone podają określenie „wściekła”, szczególnie gdy patrzą na zdjęcie swojej matki (Shackman i in., 2007)

Przemoc a mózg dziecka

Badania z obszaru neuronauki wskazują, że u osób, które doznały przemocy w okresie dzieciństwa dochodzi do zmniejszenia objętości mózgu. Co więcej, okazuje się, że im wcześniej oraz dłuższa była przemoc względem dziecka, tym miało ono mniejszą objętość mózgu, szczególnie okolic kory przedczołowej i hipokampów (np. De Bellis i in., 2002). Wyniki te wyraźnie wskazują, że przemoc zaburza typowy rozwój mózgu dziecka.

Kora przedczołowa

Kora przedczołowa bierze udział w procesach poznawczych jak pamięć i uwaga, odpowiada za abstrakcyjne myślenie i podejmowanie decyzji, ale także regulację emocji. Obszar ten dojrzewa stosunkowo późno, szacuje się, że ma to miejsce ok 25 r.ż. Jednocześnie jest to obszar, który jest najbardziej podatny na uszkodzenia w okresie dzieciństwa i adolescencji. Wykazano, że w przypadku kobiet wykorzystywanych seksualnie w okresie dzieciństwa, największy spadek objętości kory przedczołowej wystąpił, gdy przemoc ta miała miejsce pomiędzy 14-tym a 16-tym rokiem życia (Andersen i in., 2008). Oprócz osłabionych funkcji poznawczych, u badanych często diagnozuje się także choroby psychiatryczne.

Hipokamp

Hipokamp, to niezwykle delikatna struktura mózgu, położona obustronnie w głębokich częściach płatów skroniowych, która odgrywa istotną rolę w procesach uczenia się i zapamiętywania nowych informacji. Szereg dostępnych badań wskazuje, że stres, a co za tym idzie podwyższony poziom kortyzolu³, określanego jako „hormon stresu”, prowadzi do zmniejszenia objętości hipokampów. Dlatego też osoby, które doznały traumy, jak np. żołnierze, cierpiący na zespół stresu pourazowego (ang. posttraumatic stress disorder, PTSD) mają znacznie zmniejszone hipokampy. Podobnie będzie to wyglądać u dorosłych, którzy jako dzieci doznali przemocy fizycznej i seksualnej (np. De Bellis i in., 2002). Warto dodać, że istnieją dowody wskazujące, że hipokamp jest szczególnie wrażliwy na wpływ wykorzystywania seksualnego w wieku: 3–5 oraz 11–13 lat (Andersen i in., 2008), a więc w okresie największych zmian w rozwoju mózgu dziecka.

Spoidło wielkie mózgu

Spoidło wielkie mózgu to największa wiązka zmienilizowanych⁴ włókien aksonalnych łączach lewą i prawą półkulę mózgową. Struktura ta zapewnia integrację informacji z obu półkul, a jej niedorozwój lub brak może skutkować np. niepełnosprawnością intelektualną. W odniesieniu do tej struktury mózgu, znaczne ubytki mieliny, odnotowano u maltretowanych dzieci i młodzieży (np. Jackowski i in., 2008) oraz u dorosłych kobiet z historią maltretowania w dzieciństwie. Co więcej, wpływ przemocy na objętości spoidła wielkiego mózgu był w największym stopniu niekorzystny, jeśli wykorzystywanie miało miejsce w wieku od 9 do 10 lat (Andersen i in., 2008). Nieprawidłowości te skutkowały m.in. niskim poziomem intelektualnym.

Literatura cytowana

• Andersen, S.L. i in. (2008). Preliminary evidence for sensitive periods in the effect of childhood sexual abuse on regional brain development. J. Neuropsychiatry Clin. Neurosci. 20, 292–301.
• De Bellis, M.D. i in. (2002). Brain structures in pediatric maltreatment-related posttraumatic stress disorder: a sociodemographically matched study. Biol. Psychiatry 52, 1066–1078.
• Jackowski, A.P. i in. (2008). Corpus callosum in maltreated children with posttraumatic stress disorder: a diffusion tensor imaging study. Psychiatry Res. 162, 256–261.
• Kendall-Tackett, K.A. i Eckenrode, J. (1996). The effects of neglect on academic achievement and disciplinary problems: a developmental perspective. Child Abuse Negl. 20, 161–169.
• Loman, M. i in. (2009). Postinstitutionalized children’s development: growth, cognitive, and language outcomes. J. Dev. Behav. Pediatr. 30, 426–434.
• Majer, M. i in. (2010). Association of childhood trauma with cognitive function in healthy adults: a pilot study. BMC Neurol. 10, 61–71.
• Pechtel, P. i Pizzagalli, D.A. (2010). Effects of early life stress on cognitive and affective function: an integrated review of human literature. Psychopharmacology (Berl.) 214, 55–70.
• Pollak, S.D. i in. (2000). Recognizing emotion in faces: developmental effects of child abuse and neglect. Dev. Psychol. 36, 679–688.
• Shackman, J.E. i in. (2007). Physical abuse amplifies attention to threat and increases anxiety in children. Emotion 7, 838–852.

Artykuł dofinansowany w konkursie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej oraz Pełnomocnika Rządu do spraw Polityki Demograficznej – “Po pierwsze rodzina!”