Wkraczanie dziecka w okres dorastania jest ogromnym krokiem rozwojowym. Niesie to za sobą wiele nowych osiągnięć i możliwości, ale i szereg obaw. Tych ostatnich doświadcza zarówno nastolatek, jak i jego rodzice, choć zwykle dzieje się to z innych powodów.
Powody obaw
W przypadku młodego człowieka zwykle dotyczą one tego, czy spotka się z akceptacją innych i poradzi sobie z różnymi sprawami.
Na szczycie listy trosk rodziców znajdują się zazwyczaj używki i inne ryzykowne zachowania (w tym m.in. wczesna inicjacja seksualna). Nie bez powodu. Zazwyczaj to właśnie w okresie dorastania młodzi ludzie po raz pierwszy próbują papierosów czy alkoholu.
Stosunek do używek
Choć część nastolatków omija je szerokim łukiem, kolejny odsetek po pierwszych eksperymentach traci nimi zainteresowanie. Zdarza się jednak, że używki okazują się na tyle atrakcyjne, że część z młodych ludzi nie tylko sięga po nie ponownie, ale i zaczyna to robić systematycznie.
Czynniki sprzyjające i niwelujące
To, czy nastolatek będzie mniej lub bardziej podatny na uleganie zachowaniom ryzykownym, w tym picie alkoholu, zależy od splotu różnych czynników biopsychospołecznych.
W literaturze zostały one podzielone na te, które mogą sprzyjać podejmowaniu zachowań ryzykownych (tzw. czynniki ryzyka) i czynniki, które kompensują lub niwelują czynniki ryzyka (tzw. czynniki chroniące). Wśród obu grup wyróżniamy takie, które mają charakter indywidualny, rodzinny i środowiskowy.
Ich wpływ zmienia się w ciągu życia i w zależności od etapu rozwoju, na którym znajduje się człowiek, mogą mieć mniejsze lub większe znaczenie.
W przypadku małego dziecka kluczowe znaczenie będzie miała bliska więź rodziców z dzieckiem.
W przypadku nastolatka dodatkową rangę zyskuje jego środowisko rówieśnicze. Nie znaczy to, że więź z opiekunami na tym etapie przestaje być ważna, jest wręcz przeciwnie. Wymaga ona po prostu innego rodzaju zaangażowania i okazywania wsparcia, które uwzględnia zmieniające się potrzeby dziecka.
To, co sprawia, że młody człowiek staje się odporny na zachowania ryzykowne – czynniki chroniące
Czynniki chroniące indywidualne obejmują biologiczne, psychologiczne i społeczne aspekty życia młodej osoby.
Wśród tych pierwszych wskazuje się na zrównoważony temperament.
Natomiast wśród cech psychologicznych wyróżnia się inteligencję, ciekawość poznawczą i zdolność uczenia się. Również ważne są umiejętności radzenia sobie z emocjami i kontrolowania impulsów.
Nie bez znaczenia jest to, co młody człowiek myśli o sobie, czyli jego pozytywna samoocena i nastawienie do świata (optymizm, cele i marzenia). Istotne są także umiejętności, które pozwalają mu nawiązywać relacje z innymi i radzić sobie w grupie, również w trudnych sytuacjach. (Np. porozumiewanie się z innymi w sytuacjach konfliktowych, rozwiązywanie problemów, asertywność, poczucie własnej skuteczności). Istotne jest również czy nastolatek lubi aktywnie spędzać czas wolny. Czy konstruktywnie umie radzić sobie z nudą.
Rola rodziców
Szczególnie ważna jest silna i bezpieczna więź z rodzicami oraz ich zaangażowanie w życie dziecka. Powinno ono być rozumiane jako wspieranie go, monitorowanie jego aktywności, kierowanie się w wychowaniu jasnymi zasadami i regułami (w tym zakazem picia alkoholu przed osiągnięciem pełnoletności). Kwestie te należą do kluczowych rodzinnych czynników chroniących.
Rola rówieśników
W przypadku nastolatków, ich drugim, bardzo ważnym środowiskiem życia są rówieśnicy i środowisko szkolne. Jeżeli nastolatek należy do grupy, w której dominują pozytywne wzorce zachowań (np. rówieśnicy są zaangażowani w naukę), uczy się w szkole, w której czuje się dobrze i bezpiecznie, może liczyć na wsparcie nauczycieli, otrzymuje pozytywne wzmocnienia. Będzie dzięki temu bardziej odporny na zachowania ryzykowne. Podobnie, jeśli będzie miał z kim i gdzie spędzać swój wolny czas.
Rola innych dorosłych
Okres dorastania to czas, w którym bardzo ważną rolę odgrywają również dorośli spoza najbliższej rodziny: trenerzy, nauczyciele, osoby duchowne, wśród których młodzi ludzie szukają wsparcia i zainteresowania. Tym samym mentorzy,którzy mogą być źródłem pozytywnych wzorców spoza najbliższej rodziny.
To, co sprawia, że młody człowiek staje się podatny na zachowania ryzykowne – czynniki ryzyka
Nadpobudliwość i związana z nią impulsywność jest jednym ze znaczących faktorów indywidualnych, które mogą prowadzić do zachowań ryzykownych. Młody człowiek źle wówczas znosi frustrację, ma kłopoty w kontrolowaniu swojego zachowania i zazwyczaj poszukuje silnej stymulacji.
Kolejną cechą, która może nastolatka czynić bardziej podatnym na negatywne wpływy, jest niska samoocena. Wynika z niej brak nadziei na to, że coś może mu się w życiu udać.
Zachowania agresywne
Ponadto, pojawienie się zachowań opozycyjnych, buntowniczych czy wręcz agresywnych może zapowiadać zachowania ryzykowne, podobnie jak wczesne rozpoczynanie eksperymentowania z substancjami psychoaktywnymi (przed 12. rokiem życia).
Iluzja
Tym, co skłania młodych ludzi do sięgania po alkohol, są również pozytywne oczekiwania dotyczące skutków jego picia czy używania substancji psychoaktywnych w ogóle (np. poprawa nastroju, pozbycie się napięcia).
Rodzice niezaangażowani
Wśród czynników rodzinnych podkreśla się natomiast rolę braku więzi z rodzicami i brak ich zaangażowania w życie dziecka. Negatywnie oddziałuje palenie papierosów lub picie alkoholu przez matkę w czasie ciąży, konflikty w domu rodzinnym, które nie są w sposób konstruktywne rozwiązywane przez dorosłych, brak granic lub wręcz przeciwnie – surową dyscyplinę. Tym, co wykształca w nastolatku pozytywny stosunek do alkoholu i innych używek jest aprobująca postawa rodziców wobec substancji, nadużywanie ich przez bliskich dorosłych.
Swój szuka swego
Młodzi ludzie, którzy wzrastają w rodzinach, w których nie mogą liczyć na zainteresowanie, wsparcie i akceptację rodziców mogą prowokować do odrzucenia przez swoich rówieśników i szukać towarzystwa wśród tych, którzy sami doświadczyli odtrącenia, mają problemy z zachowaniem, używają substancji, łamią normy społeczne. Ten proces przyspiesza wychowywanie się w środowisku, w którym panuje wysoka przestępczość czy przemoc.
Dostęp do alkoholu
Podobnie, im bardziej dana substancja jest tania i dostępna, tym łatwiej trafi do niej nastolatek.
Brak wparcia w szkole
Ryzyko pojawienia się destrukcyjnych zachowań nasila sytuacja, gdy w szkole, do której uczęszcza nastolatek, panuje nieprzyjazny klimat. Młody człowiek doświadcza tam nowych niepowodzeń i porażek, nie otrzymuje wsparcia od nauczycieli.
Sprawa indywidualna
Choć wydawać by się mogło, że im młody człowiek bardziej jest wystawiony na działanie czynników ryzyka, tym jest bardziej narażony na zachowania ryzykowne i odwrotnie, nie jest to regułą.
To, że dziecko np. wzrasta w niesprzyjającym środowisku, nie musi oznaczać, że sięgnie po substancje.
Może bowiem dysponować na tyle silnymi zasobami własnymi, np. w postaci ciekawości poznawczej, otwartości na wsparcie ze strony innych dorosłych, że pozwolą mu one, mimo przeciwności losu, na konstruktywny rozwój.
Zapraszamy również do przeczytania artykułów:
Literatura:
- Grabowska M., Gwiazda M. (2019). Młodzież 2018, CBOS, KBPN, Warszawa, s. 236-241.
- Mazur J., Małkowska-Szkutnik, Zdrowie uczniów w 2018 roku na tle nowego modelu badań HBSC, Warszawa, Instytut Matki i Dziecka, s. 135-137.
- Sierosławski J. (2015) Używanie alkoholu przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2015 r. ESPAD, Warszawa, KBPN, PARPA, IPiN, s.20-31.
- Tamże, s. 138-139.
- Target Group Index Kantar Polska za: Popławska S. (2019). Piwa bezalkoholowe a postawy młodzieży wobec konsumpcji alkoholu, Remedium, Warszawa: Fundacja ETOH, nr 07/08, s. 44-46.
- Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, art. 46. 1. (Dz. U. 1982 Nr 35 poz. 230).
- Używanie alkoholu przez młodzież z perspektywy lekarza pediatry (2011), Pediatria po dyplomie, nr 15 (3), s. 24.
- Zob. Squeglia L. M. i wsp. (2014). The effect of alcohol use on human adolescent brain structures and systems, Handbook of Clinical Neurology, 125, s. 501-510.
Artykuł opracowano w ramach Narodowego Programu Zdrowia 2016-2020 na zlecenie PARPA
