Macierzyństwo to jedno z najpiękniejszych słów w każdym języku świata. Oznacza bycie osobą najbliższą dziecku. Z tą rolą wiążą się oczekiwania, przekonania, doświadczenia, powinności i różne zachowania.
Czas ciąży czasem rozwoju
Poczęcie dziecka i oczekiwanie na jego narodziny wnosi w świat przyszłej matki nowe treści czy przeżycia. Inicjuje też inny sposób postrzegania i doświadczania rzeczywistości. Dlatego czas ciąży może też być okresem intensywnego rozwoju osobistego kobiety.
Odpowiednie zachowania przyszłej mamy
Zdrowie to wartość najwyższa na każdym etapie życia człowieka, ale w czasie ciąży stan zdrowia i odpowiednie zachowania przyszłej mamy nabierają szczególnego znaczenia. Wpływają one na rozwój dziecka w okresie prenatalnym i jego funkcjonowanie po narodzinach.
Profilaktyka to zapobieganie
Szczególne znaczenie ma tu profilaktyka, czyli zapobieganie wystąpieniu różnych problemów (zaburzeń, chorób czy dysfunkcji), zanim one wystąpią. Są to świadome i planowane działania kierowane na poziomie uniwersalnym do wszystkich bez względu na stopień indywidualnych skłonności do wystąpienia zachowań ryzykownych. Profilaktyka ma przede wszystkim charakter uprzedzający. W przypadku kobiet używających substancji takich jak alkohol czy narkotyki może mieć cel naprawczy.
Trzy cenne okresy
W centrum uwagi najczęściej jest okres ciąży. Profilaktyka jednak powinna uwzględniać także czas, który poprzedza realizację planów prokreacyjnych, a także ten, który następuje po narodzinach dziecka.
Można więc wyróżnić:
- okres przedkoncepcyjny, czyli czas decyzji i przygotowania do rodzicielstwa,
- ciążę jako to okres najważniejszy, czas dbałości matki o siebie oraz właściwy rozwój dziecka, a także budowanie z nim kontaktu psychouczuciowego będącego podstawą rodzącej się więzi,
- urodzenie dziecka, czas pierwszych doświadczeń w roli rodzicielskiej.
W tym opracowaniu szczególną uwagę poświęcono pierwszemu okresowi ze względu na niedostrzeganie i niedocenianie jego wagi przez przyszłych rodziców. Ciąża będąca w centrum uwagi to niewątpliwie okres najważniejszy. Kolejny jednak, czyli narodziny dziecka powinien być kontynuacją zachowań związanych z odpowiedzialnym rodzicielstwem.
Okres przedkoncepcyjny
Opieka przedkoncepcyjna jest dopiero od niedawna przedmiotem zainteresowania współczesnego położnictwa i ginekologii. Wcześniej koncentrowano się tylko na okresie ciąży, porodu czy przebiegu połogu.
Jednak w połowie XX wieku zaczęto dostrzegać też zalety właściwej opieki nad kobietą i mężczyzną w okresie przed poczęciem. Opieka ta wpływa znacząco na przebieg ciąży i rozwój płodu, a przez to na zdrowie przyszłego pokolenia.
Dlatego też opieka przedkoncepcyjna powinna dotyczyć wszystkich kobiet w wieku rozrodczym, niezależnie od tego, czy planują ciążę. Jej głównym celem jest przede wszystkim dobre zdrowie fizyczne i psychiczne przyszłych rodziców.
Zdrowe nawyki
Ponieważ ważna jest jakość materiału genetycznego, powinni oni w tym czasie prowadzić zdrowy styl życia i zrezygnować ze spożywania szkodliwych substancji, np. z picia alkoholu, palenia tytoniu, używania narkotyków czy niekontrolowanego stosowania leków.
Jak to jest u przodków?
Według badań antropologów, w plemionach pierwotnych używki są odstawiane wiele miesięcy przed planowanym poczęciem zarówno przez matkę, jak i ojca. Nawiązuje do tych ustaleń antropologów np. National Institutes of Health w USA, zalecając trzy miesiące abstynencji obojga rodziców przed poczęciem dziecka.
Nie tylko dbałość kobiety
Podkreśla się tym samym wagę zachowań zdrowotnych zarówno przyszłej matki, jak i ojca. Uwaga skierowana tylko na kobietę przyczynia się do utrwalania niebezpiecznego stereotypu, według którego tylko ona jest odpowiedzialna za mogące się pojawić zaburzenia w rozwoju dziecka. Badania nad wpływem picia alkoholu przez ojca na jego potomstwo są jeszcze we wczesnej fazie. Dotychczasowe jednak wyniki pokazują, że substancja ta może powodować znaczneanomalie w budowie i aktywności plemników.
Aby się nie spóźnić
Zatem czas przygotowania do poczęcia dziecka jest niezmiernie ważny. Zdecydowana większość kobiet, gdy tylko się zorientuje, że jest w ciąży, odstawia używki i stara się zmienić swój styl życia. Jednak może być to decyzja spóźniona.Biorąc pod uwagę, że układ nerwowy dziecka (w tym mózg) zaczyna kształtować się już w trzecim tygodniu ciąży, oznacza to, że kobieta, która miesiączkuje regularnie, ma tak naprawdę tylko tydzień, żeby się zorientować, że jest już przy nadziei. Sytuacja będzie trudniejsza w przypadku nieregularnych cykli. Wtedy kobieta może jeszcze przez kilka tygodni nie wiedzieć o swoim zmienionym stanie, a tym samym nie dostrzegać żadnych powodów do zmiany stylu życia.
Rola lekarza i położnej
W profilaktyce ogromną rolę mogą/powinni odegrać lekarze (głównie ginekolodzy, ale także rodzinni i pediatrzy), pielęgniarki i położne mający kontakt z kobietami w wieku prokreacyjnym, a szczególnie z osobami planującymi ciążę.
W Kanadzie w ramach programu przygotowania do rodzicielstwa przewiduje się aż cztery rozmowy z lekarzem/położną na temat stylu życia i znaczenia abstynencji dla prawidłowego rozwoju ciąży. Waga prowadzenia działalności edukacyjno-zdrowotnej przez położne podkreślona jest w polskiej ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1251 z późn. zm.).
O czym powinni wiedzieć przyszli rodzice?
Informacje, zwiększające szansę bezpiecznego macierzyństwa i prawidłowego rozwoju potomstwa, powinny dotyczyć szczególnie:
- skutków palenia tytoniu i picia nawet niewielkich ilości alkoholu. Konsekwencji przyjmowania narkotyków oraz innych środków psychoaktywnych dla rozwoju i funkcjonowania dziecka. (Zarówno w okresie prenatalnym, jak i po narodzinach).
- wyboru odpowiedniej diety.
- bezpiecznych form aktywności i ewentualnych ograniczeń szczególnie w pierwszych miesiącach ciąży. (Praca, w tym praca przy komputerze, aktywność ruchowa itp.).
- sposobów radzenia sobie ze stresem. (W sytuacjach trudnych dotykających rodzinę, ale także związanych z obawami i niepokojem dotyczącym samej ciąży).
- przyjmowania leków bez wskazań lekarskich (np. przeciwbólowych, nasennych).
- postępowania w przypadku choroby przewlekłej występującej u kobiety, np. cukrzycy, astmy, tarczycy, choroby układu krążenia.
- przeprowadzenia koniecznych badań. (Oprócz podstawowych także np. w kierunku toksoplazmozy, HIV, HCV, kiły) czy szczepień (na WZW B, różyczkę).
Rozpowszechnianie wiedzy
Szacunkowo tylko 1 do 2 proc. kobiet planujących zajść w ciążę zwraca się do lekarza/położnej z prośbą o informacje i poradę. Należy zatem zastanowić się nad możliwościami docierania do kobiet w wieku prokreacyjnym (szczególnie z młodszych grup wiekowych). Trzeba pokazywać im ważność takiej prewencji w planowaniu rodzicielstwa.
Znaczenie wizyty lekarskiej
Gdy kobieta jest już w ciąży, wszelkie istotne informacje dotyczące jej zdrowia, a także jej nienarodzonego dziecka powinny być przekazane podczas pierwszej wizyty.
Z ostatniego raportu „Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży” (2017) wynika, że lekarze w większości przypadków nie rozmawiają z kobietami o zalecanych zachowaniach zdrowotnych.
Pilna potrzeba
Widoczne jest wprawdzie zmniejszenie odsetka lekarzy nieporuszających w ogóle tych kwestii w porównaniu z raportem z 2013 roku. Jednak różnice te są bardzo małe i raczej sygnalizują pilną potrzebę włączenia służby zdrowia do profilaktycznych programów w zakresie przeciwdziałania występowaniu problemów związanych z różnymi zachowaniami ryzykownymi u kobiet w wieku prokreacyjnym.
Główne źródła wiedzy przyszłych mam
Gdański Uniwersytet Medyczny przeprowadził na przełomie 2008 i 2009 r. badania wśród stu kobiet (20-35 lat) w pierwszych dobach po porodzie. Wynika z nich, że głównym źródłem wiedzy respondentek na temat szkodliwości picia alkoholu w czasie ciąży był internet (46,5 proc.) i telewizja (23,3 proc.), natomiast na lekarza wskazało tylko 8,1 proc.badanych, a na położną/pielęgniarkę – 7 proc.
Wskaźniki te są niepokojące, ponieważ najbardziej wiarygodnym źródłem informacji powinien być jednak personel medyczny.
Poziom selektywny
W profilaktyce trzeba uwzględnić także poziom selektywny. Uwzględnia się wtedy kobiety w ciąży będące w grupie podwyższonego, a nawet wysokiego ryzyka.
Są to osoby, które nadużywają bądź są uzależnione od alkoholu (narkotyków), utraciły poczucie kontroli nad własnym życiem, czują się opuszczone i odizolowane od „normalnego” społeczeństwa. Najczęściej prowadzą nieuporządkowany tryb życia i są niedożywione. Nie mają odpowiedniej diety, są narażone na chroniczne infekcje, anemię, a także choroby przenoszone drogą płciową.
Będąc w ciąży, najczęściej nie szukają pomocy z obawy przed oceniającą postawą lekarzy i innych specjalistów oraz brakiem wiary w skuteczność jakichkolwiek działań. Kobieta pijąca alkohol czy narkomanka wzbudza najczęściej negatywne emocje i stereotypowe myślenie o „wyrodnej matce”. A to przeszkadza w zrozumieniu jej sytuacji i w nawiązaniu dobrego kontaktu, który jest zawsze warunkiem skutecznej interwencji.
Warto zachęcać te kobiety do podjęcia prób ograniczenia picia/zażywania. Zawsze będzie to wiązało się ze zmniejszeniem szkód mogących wystąpić u dziecka i zwiększeniem jego szans rozwojowych.
Urodzenie dziecka to czas pierwszych doświadczeń w roli rodzicielskiej. Jest to także czas dalszej dbałości o jego zdrowie. Niech będzie to rodzicielstwo mądre, oparte na zaangażowaniu i odpowiedzialności.
Źródło:
- Forray A, Merry B, Lin H, et al.: Perinatal substance use: a prospective evaluation of abstinence and relapse. Drug Alcohol Dependence, 2015;147–155.
- Kornas-Biela D., Prenatalne macierzyństwo, [w:] Włodarczyk E. (red.), W trosce o macierzyństwo, Poznań 2017
- Raport z badania: Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży. Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej, Warszawa 2017.
- Włodarczyk E., O „rodzeniu się macierzyństwa”, [w:] Deręgowska J., Majorczyk M., (red.), Konteksty współczesnego macierzyństwa. Perspektywa młodych naukowców, Poznań 2012.
